W ODWROTNYM KIERUNKU CZYLI SPADANIE DO-NIKĄD

ANDREA GILLIES

„OPIEKUNKA. ŻYCIE Z NANCY. PODRÓŻ W ŚWIAT ALZHEIMERA”

(TŁ.ZBIGNIEW ZAWADZKI)

CZARNE, WOŁOWIEC 2012

Zaczyna się od porównania ludzkiego umysłu do lasu. Pełnego drzew, życia, gałęzi, liści, dróżek, zapętlonych i poskręcanych, tajemnic i tlenu. I do wytrawiania lasu przez pożar, ograniczania, karczowanie, wycinanie, ginięcie. Tak według Andrei Gillies można zobrazować postępującą demencję – jak wielką ekologiczną zagładę w lesie naszej głowy.

Od razu – jak obuchem w tę głowę - dostajemy plastyczną i przejmującą metaforą – nie ma wytchnienia, nie ma przygotowania, jest od razu wyrok – tak samo, jak w przypadku jej teściowej Nancy. Były, owszem, jakieś symptomy. Jakieś zapomniane klucze. Jakieś słowo, co uciekło. Jakaś myśl, której już nie można odgrzebać z wielkiego stosu innych myśli. Ale zawsze pokrywane śmiechem. Zawsze odsuwane. Zawsze kładzione na półkę zmęczenia, roztargnienia, niskiego ciśnienia i słabszego dnia. A potem – zupełnie nagle – była już diagnoza. Alzheimer. Co to? Kto to? Jakim cudem? Jakim prawem? Jakim podstępem?

Takim, że każdy człowiek ma w głowie wielką machinę, a ta machina może się zepsuć, zaciąć, zatrzymać. Po prostu. I nie wywiezie jej nikt na wysypisko śmieci. Trzeba z nią żyć do końca. A najgorsze, że do końca musi z nią żyć ten, kto jest obok. W wypadku Nancy obok żył mąż Morris, syn Chris, trójka zdezorientowanych wnucząt, a przede wszystkim Andrea – synowa. Zamieszkali wszyscy razem – całą rodzina i nowy lokator – Alzheimer, w wielkim, zimnym domu w Szkocji i rozpoczęli codzienną walkę – wiadomo, że wróg się nie podda, trzeba tylko znaleźć sposób, by odciągnąć jego uwagę.

To piękny, przejmujący, szczery pamiętnik, który Andrea prowadzi między gotowaniem obiadu, załamaniem, podcieraniem tyłka Nancy i sprzątaniem zabrudzonej łazienki, pomiędzy chwilami na książkę, które kradnie chorobie, pieczeniem ciasteczek, aby zachować choć zapach normalności w domu, czytaniem stosów poradników o demencji, przeczesywaniem internetu w celu uzupełnienia wiadomości i rozmowami z teściem, który nie chce przyjąć do wiadomości, że jego żona już nie jest jego żoną – jest zagubionym w innym wymiarze dzieckiem, Alicją po drugiej stronie lustra, mieszaniną obelg, strachu i dziewczynki, którą była 70 lat temu.

Od początku tej książki miałam wrażenie, że to historia tocząca się do tyłu, że to książka o cofaniu się do dziecka, o zatracaniu wszystkiego, co cechuje dorosłe życie – najpierw czytanie mądrych książek, dyskusje przy kawie, a potem w końcu umiejętność podcierania się, mycia i ubierania. Kroczenie w dół po drabinie ewolucji, powrót do kokonu, beż żadnej możliwości ponownej nauki. Z czasem sama Gillies też porównuje demencję do zdziecinnienia, do upadku, po którym boli kolano.

To książka szokująca – owszem – ale mnie zszokowała dwoma rzeczami – siłą choroby, jaką jest demencja i jej „odmianą” jaką jest Alzheimer. Tym, jak szybko i mocno zmienia człowieka, jak potrafi złamać go na pół.

Drugą rzeczą jest postać Andrei. Albo nie mówi w pamiętniku wszystkiego (choć mówi tyle prawdy, że nie wierzę, aby coś jeszcze ukrywała), albo jest tak niewiarygodnie silną osobą, skoncentrowaną na tym co słuszne, na pomocy teściowej i sprawieniu, żeby jej dom był choć trochę domem. Ona sama czuje się winna, czuje się niedostatecznie dobra, nie docenia sama siebie. Ale ja podziwiam moc tej kobiety za nas dwie - jej determinację, jej ogromną mądrość w tym wszystkim, co się wokół niej dzieje. Słyszy, że jest suką, że kradnie teściowej pieniądze, musi myć ją i zdejmować jej majtki, mimo że Nancy broni się zaciekle. Musi dodatkowo znosić teścia, który przykuty do wózka chorobą bioder ma swoje problemy i swój własny pogląd na chorobę żony. Musi do tego być matką, żoną – chociaż czasem, chociaż na trochę. Nie jest już sobą – nie jest pisarką, bo nie ma na to czasu. Nie jest czytelniczką, bo każda chwila z książką jakoś się mści. Nie jest kobietą, bo schudła, wymizerniała i nie ma już zdrowych pięknych włosów. A mimo wszystko walczy i potrafi wciąż co rano podawać Nancy grzankę z dżemem – choć w dziewięciu na dziesięć przypadków grzanka wyląduje w śmietniku.

To książka o stadiach choroby, ale też o stadiach opieki. O tym, jak jest po kolei – strach, złorzeczenie, walka poprzez poznawanie wroga, akceptacja – głęboka, do granic możliwości. Co zadziwiające to nigdy wstyd – owszem irytacja, owszem, zastanawianie się, co ludzie pomyślą – ale o mnie, o opiekunie, a nie o samej Nancy – śmierdzącej, jedzącej w restauracji rękami z brudnymi paznokciami. Andrea bała się tylko tego, że to ją osądzą, że nie sprawdzi się jako ktoś, kto powinien być silniejszy. I nigdy, ani razu, nie oskarża Nancy o jej stan – a tak przecież byłoby najłatwiej...

To też pamiętnik oficjalnej drogi, wyboi służby zdrowia, kamieni pomocy społecznej, gdzie nie ma żadnych drogowskazów. A wszystko przetykane fragmentami biografi osób z demencją (Ravel na przykład...) i próbą obrazowego pokazania co dzieje się w mózgu chorej osoby, jak wysycha las, które rośliny najpierw martwieją...

I tak bardzo boli, przeraża, otumania jedna prawda, którą odkryłam ze zdziwieniem i osłupieniem – na proste pytanie „Kim jesteś? Powiedz mi coś o sobie” nie ma możliwości odpowiedzenia bez pamięci. Wszystko, co jest nami to wspomnienia. Żeby opowiedzieć coś o sobie trzeba choć pamiętać gdzie się urodziłam, kim są moi rodzice i jaką książkę przeczytałam ostatnio. Nancy pamiętała tylko swoje imię.

Jednocześnie: „Wciąż potrafi rymować. Smaruje masłem stół, ale wciąż potrafi rymować, potrafi wymyślać słowa, które pasują do melodii; właściwie wciąż potrafi pisać wiersze. To naprawdę szczególna choroba.” [s.70]

[Książkę otrzymałam dzięki uprzejmości wydawnictwa Czarne]